مسؤولیت ردّ بدل
چنان‌چه مقبوض به عقد فاسد تلف شود در صورتی که مثلی باشد مثل ان و در صورتی که قیمی باشد قیمت آن مضمون است و در این حکم جز از ظاهر اسکافی خلافی نقل نشده است. او حتّی در قیمی مثل را مضمون می‌داند.[1]
با توجه به اهمیت تعریف مال مثلی و قیمی ابتدا به تعریف مثلی و قیمی می‌پردازیم و سپس دلیل ضمان مثل در مثلی و ضمان قیمت در قیمی و مسایل مترتب بر آن‌ها را بیان خواهیم کرد.
گفتار یکم: تعریف مثلی و قیمی
عنوان مثلی و قیمی از مباحث بسیار مهم در فقه، حقوق و اقتصاد اسلامی می‌باشد. برخي كالاها روزگاري مثلي بودهاند، اما امروزه قيمي هستند و بر عكس. به همين دليل، اندكي برداشت متفاوت از مفهوم اين دو عنوان، موجب تفاوت اساسي در تطبيق هر يك از آن دو بر اموالي همچون گندم، گوسفند، ماشين و… خواهد. فقها در تعریف مثلی و قیمی تعابیر مختلفی به کار برده‌اند از جمله:
شیخ انصاری از شیخ طوسی و ابن زهره و ابن ادریس حلّی و محقق و علاّمه و دیگران و احیاناً مشهور فقها نقل می‌کند که مثلی: «متاعی است که اجزایش از لحاظ ارزش برابر است.»
از تحریر نقل می‌کند که: «مثلی متاعی است که از لحاظ اجزاء همانند و از لحاظ صفات به هم نزدیک.»
از دروس و روضه نقل می‌کند: «متاعی است متساوی الاجزاء و المنفعة و متقارب الصفات.»
از غایه المراد: «مثلی متاعی است که در حقیقتِ نوعی اجزایش برابر است.»
از بعضی اهل سنّت نقل می‌کند: «متاعی است که به کیل و وزن اندازه گیری می‌شود.»
از بعضی دیگر از اهل سنّت این قید هم اضافه شده است: «مثلی را می‌توان به طور سَلَم فروخت.»
از دیگری از اهل سنّت، این قید هم علاوه شده: «قسمت از مثلی را می‌توان به قسمت دیگر فروخت.» و هکذا تعبیرات دیگر[2] پیداست در هر تعریف قیمی برابر مثلی است.
بر این تعریفات انتقادات بسیاری وارد شده است که در کتب فقهی به صورت مفصل بیان شده است ولی چون این تعریفات شرح اسم است نه بیان حقیقت و به علاوه لفظ مثلی و قیمی در آیه و روایت و سایر ادله وارد نشده آن‌چه مسلم است، معنا و مفهوم (مثلي و قيمي) از ناحيه شرع بيان نشده و آن‌چه در دست داريم تعاريفي است كه فقها در باب ضمان ذكر كردهاند. لذا مناسب است ما هم همان حقیقت را بیان کنیم بدون این‌که در انتقادات وارد شویم.
به دليل اختلاف نظرات شديدي كه در تعريف مال مثلي پيدا شده، عدهاي ـ به حق ـ به دامان عرف پناه برده و معيار تشخيص مال مثلي را عرف ميدانند. امام خميني نيز در تحريرالوسيله ميفرمايند:
«تعيين مال مثلي و قيمي موكول به عرف است و ظاهر اين است كه چيزهايي كه با وسايل ماشيني در اين زمان ساخته ميشود مثلي يا در حكم آن ميباشد.»[3]
ايشان در جاي ديگر ميفرمايند: «تعريف فقيهان در عصرهاي مختلف بر طبق اشياي مثلي در همان زمان و عصر است.»[4]
بديهي است كه معيار تشخيص اموال مثلي توسط عرف، ميزان رغبت عمومي است. بدين معنا كه هر دو مالي كه ضمن داشتن تشابه اجمالي ظاهري، ميل و رغبت يكسان نوع افراد را نسبت به خود داشته باشند، نسبت به هم مثلي خواهند بود. قانون مدني ايران هم كه نمادي از فقه اسلامي است، در ماده 950 چنين ميگويد:
«مثلي، كه در اين قانون ذكر شده، عبارت از مالي است كه اشيا و نظاير آن نوعا زياد و شايع باشد؛ مانند حبوبات و نحو آن و قيمي مقابل آن است؛ معذلك تشخيص اين معني با عرف است.»
قانون مدني كه معمولاً از نظر مشهور فقها پيروي كرده است، در اين زمينه از نظر مشهور عدول كرده و به حق، قضاوت را به عرف سپرده است.
گفتار دوم: مستندات ضمان مثلی در مثلی و قیمی در قیمی
همان‌طور که مسلم است در مقبوض به عقد فاسد قابض مالک مورد معامله نمی‌شود و باید عین مال را به صاحبش ردّ کند، در این حالت اگر عین مال دچار خسارتی شود قابض علاوه بر ردّ عین باید جبران خسارت هم بکند ولی اگر عین مال تلف شده باشد در صورتی که مال مثلی باشد قابض باید مثل آن را به مالک ردّ کند و در صورتی که قیمی باشد باید قیمت آن را به مالک پرداخت کند.
در مبحث گذشته دانسته شد که مشهور فقها قائل به ضمان قابض هستند و او باید به هر طریق ممکن جبران خسارت کند. دلیل فقها در ضمان مثلی در مثلی و قیمی در قیمی به چند چیز استناد کرده‌اند از آن جمله:
[1] ـ انصاری، مرتضی، مکاسب (المحشّی)، جلد 7، ص 198.
[2] ـ همان، جلد 7، ص 198؛ خويى، سيدابوالقاسم موسوى، مصباح الفقاهة، جلد 3، ص 145.
[3] ـ «بمثله إن كان مثليا و بقيمته إن كان قيميا، و تعيين المثلي و القيمي موكول الى العرف، و الظاهر أن المصنوعات بالمكائن في هذا العصر مثليات أو بحكمها»، خمينى، سيدروح اللّه ، تحريرالوسيلة، جلد 2، ص 180.
[4] ـ خمینی، سیدروح الله، کتاب البیع، جلد 1، ص 486.
لينک جزييات بيشتر و دانلود اين پايان نامه:
آثار فساد عقد در فقه امامیه، فقه عامّه و حقوق ایران
