فهرست کامل فرهنگ لغت، اطلاحات و تمثیل های خودمونی مردم ایران قسمت پانزدهم

پایین دست-طرف پایین

از بام خواندن و از در راندن-خواستن و به بی‌میلی تظاهر کردن

خپله-چاق و کوتاه قد

از زیر سنگ در آوردن(چیزی را هر چند نایاب و تهیه‌اش دشوار باشد به دست آوردن)

زپرتی-چیز یا شخص ناتوان-زوار در رفته-بی زور
اتر خان رشتی-آدم پرافاده

پادو-شاگرد دکان-کسی که کارهای سرپایی را انجام می دهد
خورده برده-ملاخظه و پروا

در به در شدن-آواره شدن-بی خانمان شدن-جا و منزل مناسبی نداشتن

 

پیر ِ کفتار-زن سالخورده ی بد اخلاق
پس هم بر آمدن-حریف یکدیگر بودن-از عهده ی هم برآمدن

اشک تلخ(شراب، اشک عاشق)

 

چاخان-دروغ-دروغگو-چرب زبان
باعث و بانی-عامل-محرک-سبب-حامی

 

دخترکی-دوشیزگی-بکارت

جار زدن-سر و صدا راه انداختن-همه را با خبر کردن-رازی را بر ملا کردن-فریاد کشیدن
اجاق کسی کور بودن(نازا بودن، بی فرزند بودن)

تاج گل به سر کسی زدن-کار نیکی در حق کسی کردن

جنگ زرگری-دعوای دروغین-جنگ مصلحتی

ریزه کردن-خرد خرد کردن-قطعه قطعه کردن

این به آن در-چیزی که عوض دارد گله ندارد-در مقام انجام عمل متقابل می‌گویند

ادا اطوار(پیچ و تاب و حرکات غیرطبیعی بدن برای جلب توجه)
جوشی شدن-عصبانی شدن

بی صفت-بی بهره از صفات خوب انسانی

از دور دستی برآتش داشتن(آشنایی سطحی و ناکافی با چیزی داشتن)

 

خاطر جمع بودن-مطمئن بودن-یقین داشتن

تکلیف شدن-به سن بلوغ رسیدن

باری به هر جهت کردن-در انجام کاری تعلل و تردید کردن

 

خرج شدن-مصرف شدن-به کار رفتن

زبان باز کردن-توانایی گفتار پیدا کردن

روان کردن-از بر کردن
چرخ خوردن-به دور خود چرخیدن
دوش فنگ-نهادن قنداق تفنگ در کف دست و لوله ی آن بر دوش

خاله وارسی-فضولی-تحقیق بی مورد

 

بوق سحر-نزدیک صبح-سحرگاهان

چلچلی-دیوانگی-بیعاری

آقبانو-نوعی پارچه‌ی نخی نازک
برداشتن-قبول کردن-اختیار کردن

از دل و دماغ افتادن(شور و نشاط خود را از دست دادن، بی‌حوصله شدن)

 

دست به سینه ایستادن-در نهایت ادب و آماده ی فرمان ایستادن

دُز کردن-فروختن چیزی که پیش از آن فروخته شده بوده است

 

پنج تن-محمد-علی-فاطمه-حسن و حسین
خشکه بی آب-نوعی فولاد که آهن و چدن را با آن می تراشند
خوش غیرتی-زیاده غیرت نشان دادن-به طنز یعنی بی غیرتی کردن

رنگ به رنگ شدن-از خجالت یا خشم سرخ و زرد و سفید شدن

روغن ریختن و عسل جمع کردن-نهایت پاکیزگی و نظافت
زن و بچه-اهل و عیال-زن و فرزند
 

تت و پت کردن-شکسته سخن گفتن-لکنت پیدا کردن

 

دست آموز-تربیت شده-آموخته

زهره و زنبل کسی را ترکاندن-سخت ترساندن

از تو چه پنهان(راستش را بخواهی)

چنگ مالی کردن-چیزی را زیاد دست مالی کردن

بی سر و ته-بی معنی-بی هوده-بی نظم

رنگ آمیزی-آمیختن رنگ های گوناگون به هم
پُر-لبریز-کامل-سیر-زیاد
آسمان را سِیر کردن(سخت خوشنود بودن، لذت بسیار بردن)

چراغ-پولی که معرکه گیران درخواست می کنند

به ته دیگ خوردن کفگیر-بی چیز شدن-تمام شدن سرمایه
زیر آرنجی-بالشی که هنگام دراز کشیدن زیر دست و آرنج می گذارند

خوش قد و بالا-خوش اندام-بلند بالا
از کرگی دم نداشتن خر(نهایت پشیمانی و انصراف از ادامه‌ی کاری)

انگشت‌نگاری-ثبت کردن اثر خطوط روی انگشتان برای شناسایی در آینده

جیز-اسم صوت در زبان کودکان به معنی سوختن

بی معنی- بیخود

راه آهن-دو خط آهن موازی که قطار بر آن حرکت می کند

پشم کسی ریختن-از قدرت و مقام افتادن
دست زیر بال کسی کردن-کسی را یاری کردن
 

 

روشن کردن چراغ اول-نخستین پولی که معرکه گیران از تماشاچیان می گیرند

خط خطی شدن اعصاب-خرد شدن اعصاب-خراب شدن اعصاب

پا به فرار گذاشتن-گریختن

 

بسم الله-جمله ای که هنگام آغاز به کاری و یا به هنگام تعجب و حیرت می گویند-بفرمائید ! این گوی و این میدان

کار شگفت‌انگیز کردن
تریاک خوردن-خود را با تریاک مسموم کردن
چس ناله-آن و ناله ی ساختگی برای جلب توجه

آی زکی-در مقام ریشخند و تحقیر گفته می‌شود

به دستبوس کسی رفتن-به خدمت کسی رفتن-شرفیاب شدن

 

دیپلم-مدرک پایانی دبیرستان-گواهی نامه-تصدیق

دوا قرمز-پرمنگنات
دخیل-پناه برده-توسل جسته به

بساز و بفروش-ساختن خانه ی بدون استحکام به قصد فروش

از قدیم ندیم‌ها(از گذشته‌های دور)

زر اومدی قرمه سبزی-سخنی توهین آمیز برای کسی که به قهر می رود یا تهدید به رفتن می کند

دلخوری-گله-شکایت-اوقات تلخی
حلیم روغن-هریسه-غذایی از گوشت و گندم و روغن داغ کرده و شکر

چوب-واحد پول در معاملات بازاری برابر با هزار تومان

داریه زنگی-دایره ای دارای سنج های کوچک که چون آن را بنوازند از آن ستج ها آواز بر می آید
درو کردن-پشت سر هم با گلوله زدن و انداختن

از پا در آوردن-سخت فرسوده و از کار افتاده کردن

ازرق شامی-اخمو-ترشرو

خواب ماندن-دراز شدن خواب بر خلاف میل و به قراری نرسیدن

زبیل-آشغال-زباله

پاشنه کوتاه-کفشی که پاشنه ی کوتاه دارد

زوال در آوردن-نعمتی را در نتیجه ی ناسپاسی و بی اعتنایی از دست دادن

آفتاب لب بام-پیری نزدیک به مرگ

از نافِ جایی آمدن-کاری را به‌خوبی اهل جایی انجام دادن

از دروازه نگذشتن، از سوراخ سوزن گذشتن-حالاتی بی‌ثبات و بسیار متضاد داشتن

از شیر گرفتن-به دوره‌ی نوزادی پایان دادن

افندی پیزی(به‌ظاهر شجاع و در واقع ترسو، پهلوان پنبه)

پاچه گیر-کسی که بی مقدمه کسی را بیازارد

از زیر کار در رفتن-تن زدن و نپذیرفتن کاری-کار را جدی نگرفتن

آهنگ ریپ‌دار(آهنگی که یک ضرب آن کم باشد)
دیم کاری-کشاورزی دیم

چنار امام زاده صالح-متلک بد

خنِس و فنِس-گرفتاری و ناراحتی

از سر باز کردن(دور کردن، رفع مزاحمت کردن)

ریش گرفتن-دست به ریش کشیدن-پادر میانی کردن-تقاضا و خواهش کردن

رمل انداختن-پیش گویی کردن-فال برآوردن

ازراه‌نرسیده-در همان لحظه‌ی رسیدن-به مجرد ورود

 

تپیدن-به زور و با پر رویی وارد جایی شدن
زیر خاکی-آن چه که از زیر حاک بیرون آید

جوشیدن با کسی-با کسی انس و الفت گرفتن-با اخلاق کسی جور درآمدن

چله دادن-برای مراسم چهلم مرگ کسی غذا دادن

پا سوخته ی کسی شدن-عاشق کسی شدن-زیان بردن به علت دوستی با کسی

الف شدن اسب-هر دو پا بلند کردن اسب

آدم بگو بخند-شیرین‌زبان و بذله‌گو

تو دلی-بره ای که هنوز زاده نشده و آن را از شکم مادرش درآورند

دق کردن-از غصه مردن

چوب بست-داربست چوبی-چوب بندی

رگ و ریشه-خویشاوندان و بستگان
بدهکار نبودن گوش کسی-سخنان را شنیدن و به آن اعتنا نکردن

پهلو فنگ-نگاه داشتن تفنگ به موازات و عمود بر زمین
اتیکت(برچسب، آداب و رسوم، قاعده)

خنزرپنزری-کسی که چیزهای خرده ریزه و کم بها می فروشد

آش دهن‌سوز-هر چیز مطلوب و پسندیده

 

چشم چران-کسی که چشمش به دنبال زیبارویان باشد

پوست پلنگ پوشیدن-سخت به دشمنی برخاستن

دوبل-دو برابر

بلا گرفته-گرفتار بلا-شیطان-شلوغ

بازی در آوردن-بهانه آوردن-دبه در آوردن

توی گود نبودن-در متن موضوع نبودن-اطلاع دقیق نداشتن-در حاشیه بودن

پدر سوخته-بد سرشت-بسیار زرنگ و رند

آهوی شیرافکن(چشم محبوب)

چُلمن-پخمه-کسی که زود گول می خورد

تریاک مال-کسی که تریاک را برای فروش لوله می کند
پاگون-سردوشی
بچاپ بچاپ-اوج سوء استفاده و دزدی
خراب کردن-زرد کردن-آلودن لباس-نظم کار چیزی را به هم زدن

زبان گزه رفتن-زبان گزیدن-لب به دندان گرفتن

 

از زورِ-از شدت-از بسیاری

تریش-پارچه یا پوست بلند و باریک

خر بی یال و دم-احمق-نادان

اسم شپش کسی منیژه خانم بودن(خودبزرگ‌بینی احمقانه داشتن)

پَپِه-بی عرضه-پخمه-بی سر و زبان-خجالتی-ترسو

انگشت‌شمار(کم، معدود)

آنکادر کردن(اصطلاحی در ارتش برای جمع‌کردن رختخواب)

دو سر قاف-دشنامی زشت که گاه برای شوخی نیز گفته می شود

ریش کسی را در دست داشتن-از کسی نقطه ی ضعف در دست داشتن-از کسی گروی در دست داشتن

 

خراب شدن بر سر کسی-نزد کسی بار و بندیل گشادن و ماندن

 
چو افتادن-شایع شدن-شهرت یافتن

چشم و دل دویدن-چشم چرانی کردن-هوس رانی کردن

از این حرف‌ها(مطالبی از آن‌گونه که پیش از این گفته شد)

بازرسی-بررسی و کنترل

از قرار-ظاهرن-آن‌طور که پیدا است

ازقحطی‌درآمده-گرسنه‌چشم-آدم ندید‌بدید

بغ کردن-چهره درهم کشیدن-ترشرو شدن

جاده صلف کن-کسی که موانع را از سر راه بر می دارد-آلت دست

داوطلب-خواستار-نامزد

چندش-لرزش ناگهانی بدن-حالت نامطبوع

پرت شدن-دور افتادن از مطلب

چشه ؟-او را چه شده ؟

دل کسی را آب کردن-به اوج تمنا رساندن-بسیار مشتاق کردن-بی تاب کردن

زیر رکاب کشیدن کسی-کسی را مطیع و تابع ساختن

خر کسی را نعل کردن-رشوه دادن-سبیل کسی را چرب کردن-راضی کردن

تق سرما شکستن- تک سرما شکستن

توی هم رفتن سگرمه-گره بر ابرو زدن بر اثر خشم

خوب کاشتن-از عهده ی کاری خوب برآمدن

رو دستی-نوعی دستکش-ضربه ی روی دست-حقه-کلک

به همین نزدیکی-به همین زودی-بزودی

الو(شعله‌ی آتش، در پاسخ به زنگ تلفن یا خانه می‌گویند (یعنی می‌شنوم))

دان دان-متفرق و پراکنده

اداره بازی-پرداختن بیش از حد به تشریفات زاید اداری

پرچانگی کردن-پر گویی کردن-وراجی کردن

خجالت زده کردن-شرمنده کردن-خجالت دادن

اَنف کسی معیوب بودن-ابله بودن-خل بودن

ژاندارمری-نهادی که عهده دار حفظ نظم و قانون در بیرون از منطقه های شهری است

دنیا پسند-آن چه که همه بپسندند

حساب کسی با کرام الکاتبین بودن-گرفتار وضعی شدن که فقط خدا می تواند آدم را نجات دهد

پیاله فروشی-میخانه

زیگزاک رفتن-به چپ و راست پیچیدن-مستقیم نرفتن
رقصیدن توی تاریکی-بی موقع یا بدون اطلاع کاری را انجام دادن

خر لنگ خود را به منزل رساندن-با وجود سختی کار را به پایان رساندن

چرب کردن-روغن یا کرم مالیدن

زیر پوست کسی آب رفتن-چاق شدن-ثروتمند شدن

آدم نچسب-کسی که جاذبه‌ای ندارد و علاقه دیگران را جلب نمی‌کند
 

دخانیات-کشیدنی ها مانند توتون و تنباکو و مانند آن ها

اهل کاری بودن-وارد بودن در کاری

پِخ-صدایی برای ترسانیدن کسی

آدم نچسب-کسی که جاذبه‌ای ندارد و علاقه دیگران را جلب نمی‌کند

باور کسی شدن-گرفتار توهم شدن-تحسین و تمجید دیگران را حقیقت دانستن
روده بر شدن-سخت خندیدن-از شدت خنده بی حال شدن

بند-ریسمان-طناب-رشته

آب مروارید-تار شدن عدسی چشم

چاله چوله-جای پر از گودال-زمین ناهموار

آسمان سوراخ شدن(رویداد بزرگ پیش آمدن)

از آب درآمدن-نتیجه دادن-تربیت شدن-روشن شدن حقیقت

اسیر خاک-مرده-تن‌پرور

حاجیت-بنده
دستک دمبک درآوردن-پاپوش دوختن-اشکال تراشی کردن

برفک-دانه های سفیدی که در دهان نوزادان پدید می آید-بخار یخ بسته-نقطه های سفید روی تصویر

دو پشته سوار شدن-دو نفری بر ستور یا وسیله ی نقلیه سوار شدن

 
 

زوار در رفتن-بند و بست چیزی خراب شدن-از شدن خستگی یا پیری از کار افتادن

روزه ی گنجشک-روزه ی کله گنجشکی

پیشنهاد-طرح

تپل مپل-چاق و چله

اُتُل-شکم-اتوموبیل

 

در خط چیزی بودن-در فکر و نقشه ی کاری بودن

از چشم افتادن-مورد بی مهری قرار گرفتن-بی‌اعتبار شدن

اهل عمل-کسی که کم‌تر حرف می‌زند و بیش‌تر عمل می‌کند

از این رو به آن رو شدن(یکسره دگرگون شدن، به‌کلی تغییر کردن)

بوی شیر از دهان کسی آمدن-نادان و بی تجربه بودن-رشد جسمی و عقلی نداشتن-کودک و خام بودن

دروغ به هم بافتن-سر هم کردن-از خود درآوردن
رنگ انداختن-رنگ دلخواه را پیدا کردن
اشتر گربه(چیزهای نامتناسب با هم)

تق تق کردن-آواز برخورد پیاپی دو چیز به یکدیگر

دست را بند کردن-به کاری مشغول کردن

از یک قماش بودن(سر و ته یک کرباس بودن)

تریج-آن جاکه آستر درونی جامه با رویه ی آن به هم می پیوندد
اردنگ(تیپا، لگدی با نوک پا)

جریحه دار-زخمی-دل شکسته-رنجیده

دست به یکی کردن-همدست شدن-متحد شدن

خرده فرمایش داشتن-دستورهای بی جا دادن

الف الف کردن-قاچ‌قاچ کردن

زُق زُق کردن-احساس درد و تیر کشیدن

امان کسی را بریدن-کسی را درمانده و بیچاره کردن
خارج از حد-بیش از اندازه

 
خوش خدمتی-خودشیرینی-چاپلوسی

دردسر دادن-ایجاد مزاحمت کردن-با پر حرفی وقت کسی را گرفتن

خدا خدا کردن-بسیار آرزومند چیزی یا کسی بودن و آن را از خدا خواستن-پناه به خدا بردن

احتیاطی(نجس، ناپاک)
 

ردیف کردن-جور کردن-آماده کردن

از جیب خوردن(در آمد نداشتن، از بس‌انداز خرج کردن)

بازیگوشی کردن-بازی دوست بودن-سبکی کردن-شوخ بودن

حکایت-بسیار مهم-چیز عجیب

چرخ و فلک-وسیله ای دایره شکل برای بازی با جایگاه هایی آویخته که هر یک یا چند تن بریکی از آن ها می نشیند و آن دایره بر گرد خویش می چرخد

 

ریخت-شکل و قیافه-سر و وضع

پاشویه-دیواره ی حوض-آبروی کنار حوض
چار چنگولی-سفت و محکم-با دست ها و پا ها
آخر و عاقبت-نتیجه‌ی خوب

دوری و دوستی-دوری برای دوام و پایداری دوستی لازم است

جفت-به هم چسبیده-جا افتاده-مرتب-نر و ماده-دو گاو که برای شخم زدن به کار می برند

آتش به گور کسی باریدن(پس از مرگ دچار عذاب شدن)

بار آمدن-تربیت شدن-به روشی عادت کردن

درگذشت-مرگ

اشتر گربه(چیزهای نامتناسب با هم)

چار راه-محل تقاطع دو راه

زدن زیر آواز-بی مقدمه به خواندن پرداختن

ادا اصول-ادا اطوار

تف مالی-سرسری شستن و اندکی آب زدن-هنگام بوسیدن-آب دهان و لب ها را به صورت کسی زدن

پارسنگ برداشتن عقل کسی-خل بودن-دیوانه بودن

تبریک گفتن-خجسته باد گفتن-دعای برکت کردن

رشته ها را پنبه کردن-کارهای انجام شده را به باد دادن

چرب و نرم-غذای پر روغن و خوشمزه-سخن دلنشین-آدم متملق

آخرین تحویل(قیامت)

تخسی-شیطنت-شرارت-ناقلایی

از صدقۀ سرِ-از عنایت و لطفِ

چریدن-راه افتادن کار و کاسبی

اداره بازی(پرداختن بیش از حد به تشریفات زاید اداری)

پنج تن-محمد-علی-فاطمه-حسن و حسین

اما(اشکال‌تراشی، ایجاد شبهه)

داریه-حلقه ای چوبی که روی آن پوست کشیده و رامشگران به همراه دیگر سازها می نوازند

دمدمی-دو دل-مردد-کسی که هر ساعت خوی و حالت دیگری دارد

بخت، بخت اول-برای هر زنی شوهر اول بهتر است

احوال گرفتن-جویای حال شدن

دَم کردن-ریختن آب جوش روی چای و مانند آن و حرارت دادن آن ها-گذاشتن برنج جوشانده بر روی آتش تا آب آن بخار شود

جَلَب-حقه باز-موذی-تقلبی-زن نا به کار

پر کردن کسی-کسی را تحریک کردن

در هم رفتن-در فکر فرو رفتن-خشمگین شدن

تلکه بند شدن- تلکه کردن

جزاندن-آزار و اذیت کردن

خراب-از کار افتاده-دارای اختلال-فاسد-منحرف اخلاقی

 

چربیدن-برتر بودن-پیش بودن

 

آب از آتش برآوردن-کار محال کردن

تو حرف کسی دویدن-حرف میان حرف آوردن-حرف کسی را قطع کردن

 

این دو کله‌دار-خورشید و ماه

ریخت-شکل و قیافه-سر و وضع

پیله-مو

آمدکار(شگون، فال نیک، خجستگی)

بی تفاوت-بی اعتنا

آس و پاس(در نهایت تهیدستی ، بینوا، مفلس)

راپرت کردن-گزارش دادن-خبر دادن

پر به پر کسی دادن- بال به بال کسی دادن

بازرسی-بررسی و کنترل
آشیخ روباه-آب‌زیرکاه-مکار

دستی-به عمد-از روی تعمد
خدا وکیلی-صادقانه-راست و درست

خسارت دیدن-زیان دیدن

دل رحم-مهربان

برو برو-اوج خوش بیاری و کامکاری

چاک دهن را چفت کردن-بستن دهان-سکوت کردن

تک پران-زن نانجیب

پاچه ورمالیده-بی شرم و پر رو-حقه باز

توالت رفتن-به دستشویی رفتن

حساب بردن-پروا داشتن-اطاعت کردن

 

چشم دریده-خیره-درآمده

اجاق‌کور(نازا، بی فرزند)

تشنه ی چیزی بودن-یه چیزی سخت اشتیاق داشتن

چراغ اول-نخستین پولی که معرکه گیران از مردم می گیرند

آفتاب چریدن-بی‌کار بودن-چیزی برای خوردن نداشتن

بد و بیراه-ناسزا-حرف زشت-گفته ی رکیک-متلک

خرید و فروش کردن-بازرگانی کردن-سوداگری کردن

زبان زرگری-زبانی قراردادی که گروهی در میان خود بدان سخن گویند و دیگران آن را نفهمند
خس و خاش-آشغال-خس و خاشاک

آدم مقوایی(بی‌اراده، کسی که هیچ‌کاری نمی‌کند)

پر شر و شور-پر غوغا-پر هیاهو

آسمان تا زمین-تفاوت بسیار

توالت رفتن-به دستشویی رفتن

دم ِ دست-آماده-حاضر-در دسترس

خیمه شب بازی-نمایش عروسکی-حیله و تزویر

چروک-چین و شکن
جلبی-حقه بازی-فاحشگی

زرتی-بی مقدمه-ناگهان -بدون مطالعه و تعمق

ذُق ذُق زدن-سوزش داشتن زخم

آفتاب روی پشت بام جمع کردن-کاملا تنگدست بودن

چوب زیر دم کردن-تحریک کردن

احدالناس(کسی، فردی)

حاشیه نشین-تهیدستان ساکن در کناره های شهر

الدنگ-بیکاره-مفتخور-بی‌غیرت

 
زبان ریزی کردن-زبان ریختن

پول ساز-کسی که کارهایش موجب در آمدن پول بسیار شود

 

از پیش بردن-با موفقیت انجام دادن

چپ دست کسی-که کارهایش را با دست چپ می کند

 

آدم بی‌سر و پا(متضاد آدم درست‌وحسابی)

برج زهر مار-بسیار خشمگین-بسیار اندوهناک

آغا‌پنبه(زن بسیار سفیدرو، عروسک پنبه‌ای)

پزا-زود پخت شونده

 
دست و پا نمدی-دست و پا پنبه ای

چه کشکی چه پشمی !-در هنگام انکار گفته می شود

داغان-از هم پاشیده-پریشان

خشک-بدون انعطاف-بی عاطفه-خشن
جادو و جنبل-دعاهایی که برای قضای حاجات یا دفع بیماری و از این قبیل می خوانند
آواز دادن-خواستن

پشت دست را داغ کردن-توبه کردن-برای نکردن کاری با خود شرط کردن

 

 

رو افتادن-علنی شدن-آشکار شدن

چراغان شدن-جشن گرفتن
آشنایی دادن(خود را معرفی کردن)

چیلک دان کسی را تکاندن-کسی را وادار با افشای رازش کردن

انگشت‌پیچ-نوعی گز رقیق

بر ِ آفتاب-رو به آفتاب-آفتاب رو

آبِ بسته-شیشه-بلور-یخ-برف

از بن ناخن(ذخیره، بندگی، اطاعت)

خلاف-جرم

زد و بند-ساخت و پاخت-بند و بست-توطئه

پا گشا-نخستین دعوت خویشاوندان از عروس و داماد